Arfarniad Cynaliadwyedd Integredig - Adroddiad Cwmpasu

Pennod 4 Gwybodaeth Sylfaenol

4.1 Mae gwybodaeth sylfaenol yn darparu'r cyd-destun ar gyfer asesu cynaliadwyedd cynigion yn y CDLl ac mae'n darparu'r sail ar gyfer adnabod tueddiadau, rhagweld effeithiau tebygol y cynllun a monitro ei ganlyniadau. Mae'r gofynion ar gyfer data sylfaenol yn amrywio'n fawr, ond rhaid iddo fod yn berthnasol i faterion amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd, bod yn sensitif i newid ac, yn ddelfrydol, dylai ymwneud â chofnodion sy'n ddigonol i ganfod tueddiadau.

4.2 Mae Atodlen 2 Rheoliadau AAS (Cymru) yn ei gwneud yn ofynnol i gasglu data ar fioamrywiaeth, poblogaeth, iechyd dynol, fflora, ffawna, pridd, dŵr, aer, ffactorau hinsoddol, asedau perthnasol, treftadaeth ddiwylliannol gan gynnwys treftadaeth bensaernïol ac archeolegol, tirwedd a'r gydberthynas rhwng y ffactorau uchod. Gan fod Arfarniad Cynaliadwyedd ac Asesiad Amgylcheddol Strategol integredig yn cael ei gynnal fel rhan o broses ehangach yr ISA, mae gwybodaeth sylfaenol sy'n ymwneud â phynciau cynaliadwyedd eraill wedi cael ei chynnwys hefyd; er enghraifft gwybodaeth am dai, addysg, amddifadedd, yr iaith Gymraeg, trafnidiaeth, ynni, gwastraff a thwf economaidd.

4.3 Mae casglu a dehongli gwybodaeth sylfaenol yn ffordd werthfawr o gael dealltwriaeth a throsolwg strategol o ba fath o le yw Ynys Môn. O ystyried ehangder y pynciau a drafodir, mae'n myfyrio ar gyflwr presennol yr amgylchedd, yr economi, materion cymdeithasol a'r nodweddion hynny y mae'r cynllun yn fwyaf tebygol o effeithio arnynt. Mae'r ddealltwriaeth hon yn ein galluogi nid yn unig i ystyried effeithiau tebygol y CDLl ond hefyd sut y gall wneud cyfraniad cadarnhaol tuag at ansawdd cyffredinol bywyd dynol a lles cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol.

4.4 Mae'r bennod hon yn cyflwyno'r wybodaeth sylfaenol ar gyfer Ynys Môn. Mae'r data y cyfeirir atynt wedi cael eu dewis yn bennaf ar gyfer rheoleidd-dra a chysondeb casglu, er mwyn gallu sefydlu tueddiadau yn y sefyllfa llinell sylfaen, a monitro effeithiau cynaliadwyedd posibl yn dilyn hynny. Bydd y wybodaeth sylfaenol yn cael ei hadolygu a'i diweddaru ym mhob cam o'r CDLl er mwyn adlewyrchu'r dystiolaeth ddiweddaraf sydd ar gael.

4.5 Paratowyd nifer o fapiau i ddangos yr wybodaeth sylfaenol, fel y cyfeirir ati drwy gydol y bennod hon. Mae'r mapiau ar ddiwedd Pennod 4.

Gwybodaeth Sylfaenol Amgylcheddol

Newid yn yr hinsawdd

4.6 Canfu Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd y DU21 fod tymheredd cyfartalog dros dir ledled Cymru wedi cynyddu, gyda'r degawd rhwng 2005 a 2014 0.9oC yn gynhesach na chyfartaledd 1961-1990. O ran newidiadau a ragwelir yn y dyfodol, daw'r set ddiweddaraf o amcanestyniadau ar gyfer Cymru o Ragamcaniadau Hinsawdd y DU 2018 (gweler Tabl 4.1 a Thabl 4.2)22.

Tabl 4.1: UKCP18 2040-2059 Tymheredd cymedrig - Newidiadau yn yr haf o'i gymharu â 1981-2000

Tabl 4.2: UKCP18 2040-2059 Glawiad – Newidiadau yn y gaeaf o'i gymharu â 1981-2000

4.7 Mae lleihau allyriadau CO2 yn elfen allweddol o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. Ar ôl datgan argyfwng hinsawdd ym mis Medi 2020, ymrwymodd Cyngor Sir Ynys Môn i leihau'r defnydd o ynni ac allyriadau CO2 ar draws ei eiddo, gyda'r nod o fod yn garbon niwtral erbyn 203023. Mae'r amcangyfrifon diweddaraf o allyriadau CO2 (2022)24 yn dangos bod gan Gymru allyriadau uwch y pen na'r rhan fwyaf o ranbarthau eraill oherwydd mai ganddi hi y mae'r allyriadau uchaf y pen o'r sector diwydiannol (2.9 tCO2e y pen), sy'n adlewyrchu ei lefel uwch o osodiadau diwydiannol (gweler Ffigur 4.1). Fodd bynnag, fel y dangosir yn Nhabl 4.3, o'i gymharu â gweddill Cymru, mae allyriadau y pen Ynys Môn wedi bod yn gyson is ers 2005. Mae allyriadau CO2 ar Ynys Môn wedi gostwng ychydig yn gyflymach nag ar draws Cymru gyfan, gyda gostyngiad o 85.33% (o'i gymharu â 52.27% yn genedlaethol) rhwng 2005 a 2022.25

Tabl 4.3: Allyriadau CO2 y pen ar Ynys Môn ac yng Nghymru 2005-2022

4.8 Mae'r Llywodraeth yn cynhyrchu ffigurau blynyddol ar ddefnydd tir, newid defnydd tir a choedwigaeth (LULUCF) sy'n rhoi cipolwg ar werth tir ar Ynys Môn fel sinciau daearol sy'n gallu tynnu CO2 o'r aer. Mae'r ffigurau hyn yn cyfrif am yr allyriadau net yn y Sir o ardaloedd o goedwigoedd, cnydau, glaswelltir, aneddiadau, mawndir, bio-ynni ac allyriadau 'eraill' nad ydynt yn perthyn i unrhyw un o'r categorïau hyn. Rhwng 2005 a 2022 bu gostyngiad yn allyriadau LULUCF net ar Ynys Môn o -9.7kt i -17.8kt. Er bod allyriadau net sy'n gysylltiedig ag aneddiadau yn y Sir wedi gostwng o 16.4kt i 10.6kt, tir cnydau o 16.4kt i 10.6kt a'r rhai sy'n gysylltiedig ag allyriadau 'eraill' o 4.1kt i 3.7kt yn ystod y cyfnod hwn, mae allyriadau net o dir coedwigoedd wedi codi o -49.0kt i -34.6kt ac allyriadau net sy'n gysylltiedig â glaswelltiroedd o 26.7kt i 25.2kt. Mae hyn yn adlewyrchu'r ffaith bod yr ardal ar Ynys Môn sy'n cael ei gorchuddio gan goedwigoedd a glaswelltir sy'n gallu gweithredu fel sinc er budd storio CO2 wedi gostwng yn ystod y cyfnod hwn. Mae allyriadau sy'n gysylltiedig â mawndir wedi aros yn gyson, gan gyfrif am 0.5kt o allyriadau, ac yn gyson ni fu unrhyw allyriadau o fio-ynni26.

4.9 Mae defnyddio a chynhyrchu ynni hefyd yn ffactor pwysig o ran lleihau allyriadau CO2. Yn 2017, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru darged i ddiwallu 70% o'i galw am ynni o ffynonellau ynni adnewyddadwy Cymru erbyn 2030. Mae'r ffigurau diweddaraf27 yn dangos bod ffynonellau ynni adnewyddadwy, o ganlyniad i ostyngiad mewn cynhyrchu nwy ffosil, wedi cyfrannu 34% o'r holl drydan a gynhyrchwyd yng Nghymru yn 2023.

4.10 Cynhyrchodd Cymru gyfanswm o 23.2 TWh o drydan yn 2023, gyda 7.8 TWh ohono yn dod o ynni adnewyddadwy a at y lefelau isaf yn ystod y ddau ddegawd diwethaf). Amcangyfrifir bod Cymru wedi defnyddio oddeutu 14.8 TWh o drydan yn 2023. Mae hyn yn golygu bod Cymru wedi cynhyrchu bron i ddwywaith cymaint o drydan ag yr oedd yn ei ddefnyddio. O ganlyniad, mae Cymru'n parhau i fod yn allforiwr trydan net i weddill Prydain Fawr, Iwerddon a'r rhwydwaith trydan Ewropeaidd ehangach28.

4.11 Mae 68% o'r holl drydan adnewyddadwy sy'n cael ei gynhyrchu yng Nghymru yn dod o ynni gwynt ar y tir ac ar y môr, gyda'r rhan fwyaf o'r gweddill yn dod o ynni solar ffotofoltaig a chynhyrchu trydan biomas29.

4.12 Ddiwedd 2023, roedd gan Ynys Môn gyfanswm o 4,765 o osodiadau trydan adnewyddadwy. Roedd y rhan fwyaf o'r rhain yn systemau ffotofoltaidd (4,725) gyda chapasiti wedi'i osod o 97.9MW, wedi'i ddilyn gan osodiadau gwynt ar y tir (37) gyda chapasiti wedi'i osod o 39.0MW a nifer fach o safleoedd unigol sy'n defnyddio treulio anaerobig, nwy tirlenwi a biomas planhigion, sy'n cyfrannu at gapasiti gosod cyfun o 3.1MW.30 Mae hyn yn gyfanswm o 140MW o gapasiti wedi'i osod. Yn ôl yr adroddiad 'Cynhyrchu Ynni yng Nghymru' diweddaraf, mae Ynys Môn yn cyfrannu at oddeutu 2% o'r ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yng Nghymru bob blwyddyn31.

4.13 Yn ddiweddar, cyhoeddodd Ynys Môn ei huchelgais ar gyfer 'Ynys Ynni', menter strategol sydd â'r nod o drawsnewid Ynys Môn yn ganolfan ar gyfer cynhyrchu ynni carbon isel, cefnogi twf economaidd, creu swyddi ac ymrwymiadau sero net Cymru. Mae'r rhaglen yn ceisio denu buddsoddiad gan y sector cyhoeddus a'r sector preifat i ddatblygu amrywiaeth o brosiectau ynni adnewyddadwy a charbon isel, gan gynnwys pŵer niwclear, hydrogen a datblygiadau gwynt ar y tir ac ar y môr.32

4.14 Mae'r prosiect yn canolbwyntio'n bennaf ar ynni'r llanw ac ynni'r môr, yn enwedig drwy brosiect ynni'r llanw Morlais. Mae gan y fenter hon y potensial i gynhyrchu hyd at 240MW o drydan adnewyddadwy, gan ddarparu digon o bŵer ar gyfer dros 180,000 o gartrefi. Fodd bynnag, mae'r prosiect yn ymestyn y tu hwnt i gynhyrchu ynni, gan wasanaethu fel man profi ar gyfer technolegau ynni'r llanw arloesol. Nod prosiect Morlais yw hwyluso'r gwaith o ddatblygu, defnyddio ac optimeiddio systemau ynni'r llanw gan amrywiaeth o gwmnïau rhyngwladol, gan feithrin arloesedd o ran echdynnu ynni'r llanw yn effeithlon ac yn gynaliadwy33.

4.15 Mae perchnogaeth ceir a nifer y bobl sydd ag un neu fwy o geir fesul aelwyd wedi codi 3.1% ar Ynys Môn rhwng 2011 a 2021. Roedd cyfraddau perchnogaeth ceir yn 2021 yn uwch na chyfartaledd Cymru, gyda chyfartaledd o 85% o aelwydydd ar Ynys Môn ag un neu fwy o geir / faniau, o'i gymharu ag 80% yng Nghymru34. Mae'r ganran hon yn uwch yn ardaloedd mwy gwledig Ynys Môn, gan gyrraedd 95% o aelwydydd sy'n berchen ar gar o amgylch Llanfairynghornwy a Llanrhwydrys ac mae cyn lleied â 42% o aelwydydd yn berchen ar gar mewn Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Is mewn ardaloedd mwy trefol fel Caergybi35.

4.16 Mae 86 o ddyfeisiau gwefru cerbydau trydan cyhoeddus ar gael ar Ynys Môn, sy'n cyfateb i 124.5 dyfais fesul 100,000 o bobl. Dim ond 8 dyfais chwim sydd ar Ynys Môn. Mae Ynys Môn yn y categori 20% i <40% o'r holl awdurdodau lleol ar gyfer cyfanswm dyfeisiau, ond yn yr 20% uchaf ar gyfer dyfeisiau fesul 100,000 o bobl36. Hyd at fis Mawrth 2024, mae'r rhwydwaith wedi darparu digon o seilwaith gwefru i arbed 221 tunnell o allyriadau carbon teithio, sy'n cyfateb i 1327 o goed – sy'n gyfraniad sylweddol at wella'r amgylchedd a thuag at garbon sero net37.

Perygl llifogydd

4.17 Rhagwelir y bydd newid yn yr hinsawdd yn cynyddu amlder a dwysedd llifogydd, gan gynyddu'r risg ar Ynys Môn ac ar draws y DU. Gall llifogydd arwain at ganlyniadau difrifol gan gynnwys colli bywyd, niwed i'r economi, goblygiadau cymdeithasol a difrod amgylcheddol.

4.18 Yn fwyaf diweddar, achosodd Stormydd Bert a Darragh ddifrod sylweddol ledled Cymru dros bythefnos ddiwedd 2024. Cafwyd llifogydd eang, tirlithriadau a gwyntoedd difrifol mewn trefi o Bontypridd i Gaergybi. O ganlyniad, cafwyd llifogydd mewn dros 700 eiddo ledled Cymru a chyrhaeddodd afonydd rai o'r lefelau uchaf a gofnodwyd. Roedd y stormydd hefyd wedi achosi difrod sylweddol i eiddo a seilwaith, gan gynnwys cyfleusterau angori ym Mhorthladd Caergybi, a orfodwyd i gau'n gyfan gwbl am dros fis ar ôl Storm Darragh38.

4.19 Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y Strategaeth Genedlaethol ar gyfer Rheoli Perygl Llifogydd ac Erydu Arfordirol yn 2020, gan ddisodli strategaeth 2011. Mae'r strategaeth ddiweddaraf yn nodi sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu rheoli'r risgiau a achosir gan lifogydd ac erydu arfordirol ledled Cymru ac mae'n nodi pum amcan allweddol i bob Awdurdod Rheoli Risg weithio tuag atynt. Mae'r amcanion hyn fel a ganlyn:

• Gwella ein dealltwriaeth o risg a chyfathrebu yn ei gylch
• Parodrwydd a meithrin gwytnwch
• Blaenoriaethu buddsoddiad i'r cymunedau sydd fwyaf mewn perygl
• Atal mwy o bobl rhag dod i gysylltiad â risg
• Darparu ymateb effeithiol a pharhaus i ddigwyddiadau

4.20 Mae Ynys Môn yn cynnwys dalgylchoedd gweithredol Braint Cadnant Lleiniog, Cefni, Crigyll Caradog, Alaw Goch, Wygyr a Llugwy – Ynys Môn39.

4.21 Roedd NCT15 eisoes wedi nodi parthau llifogydd A, B, C, C1 ac C2 fel a ganlyn:

• Parth A: Ystyrir nad oes fawr ddim risg, os o gwbl, o lifogydd afonol neu lanwol/arfordirol. Mae'r parth hwn yn cynnwys pob ardal nad yw'n cael ei chydnabod fel Parth B/Parth C.
• Parth B: Ardaloedd y gwyddys eu bod wedi dioddef llifogydd yn y gorffennol, gyda thystiolaeth o ddyddodion gwaddodol.
• Parth C: Yn seiliedig ar amlinelliad Cyfoeth Naturiol Cymru o lifogydd eithafol, sy'n hafal i neu'n fwy na 0.1% (afon, llanwol neu arfordirol) (h.y. mwy nag 1 mewn 1,000 o debygolrwydd o lifogydd mewn unrhyw un flwyddyn). Mae'r parth hwn yn cael ei is-gategoreiddio ymhellach i barthau C1 a C2.
• Mae C1 yn ardaloedd o'r gorlifdir sy'n cael eu datblygu a'u gwasanaethu gan seilwaith sylweddol, gan gynnwys amddiffynfeydd rhag llifogydd.
• Mae C2 yn Ardaloedd o'r gorlifdir sydd heb seilwaith sylweddol i atal llifogydd.

4.22 Mae'r ddogfen NCT15 ddiwygiedig (a ddaeth i rym ym mis Mawrth 2025) yn amlinellu manylion parthau llifogydd 1, 2 a 3, ynghyd â pharthau a amddiffynnir yn NCT15. Mae Parth Llifogydd 2 yn bwysig o safbwynt cynllunio gan ei fod yn sail i Barth C. Mae parth llifogydd 3 yn cyfeirio at dir datblygu agored iawn i niwed lle na chaniateir rhai datblygiadau oni bai eu bod yn hanfodol i Strategaeth y Cynllun Datblygu. Mae parthau a amddiffynnir yn NCT15 yn cyfeirio at ardaloedd sy'n cael eu gwarchod gan amddiffynfeydd rhag llifogydd sy'n bodloni safonau dylunio penodol. Mewn perthynas â'r system sy'n dilyn y cynllun:

• Ym Mharth 1: Dylai awdurdodau cynllunio flaenoriaethu pob math o ddatblygiad i Barth 1.
   
• Ym Mharth 2: Gellir dyrannu ar gyfer datblygu ac ailddatblygu unrhyw fannau gwan sy'n angenrheidiol i weithredu strategaeth CDLl, strategaeth i adfywio aneddiadau presennol neu i gyflawni amcanion economaidd neu amgylcheddol allweddol, ar yr amod bod Asesiad o Ganlyniadau Llifogydd Strategol wedi nodi lefel dderbyniol o risg. Gellir dyrannu tir ym Mharth 2 hefyd ar gyfer datblygiadau newydd ac ailddatblygu sy'n mynd i'r afael ag anghenion diogelwch cenedlaethol neu ddiogelwch ynni, yn lliniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd, sy'n angenrheidiol i ddiogelu a hyrwyddo iechyd y cyhoedd neu y gall yr awdurdod cynllunio ddangos eu bod yn hanfodol i wireddu strategaeth y CDLl ar yr amod bod Asesiad Strategol o Ganlyniadau Llifogydd wedi nodi lefel dderbyniol o risg. Ni ddylai datblygiadau ategol neu heb fod yn hanfodol gyd-fynd â seilwaith hanfodol o'r math hwn. Mae dylunio sy'n gallu gwrthsefyll llifogydd yn bwysicach ym Mharth 2 nag ym Mharth 1 a dylai awdurdodau ei wneud yn ofyniad drwy gynnwys polisïau CDLl priodol a defnyddio amodau cynllunio.
   
• Ym Mharth 3: Ni ddylid gwneud dyraniadau ar gyfer datblygiadau newydd sy'n agored iawn i niwed gan nad yw risgiau a chanlyniadau llifogydd yn cael eu hystyried yn dderbyniol ar gyfer y mathau hyn o ddatblygiadau. Dim ond mewn amgylchiadau eithriadol y dylid dyrannu ar gyfer datblygiadau newydd llai agored i niwed. Mae amgylchiadau eithriadol yn cynnwys mynd i'r afael ag anghenion diogelwch cenedlaethol neu ddiogelwch ynni, rhesymau iechyd y cyhoedd neu liniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd sydd ag angen lleoli clir ac na ellir eu lleoli mewn mannau eraill.

4.23 Mae ardaloedd o Barthau Llifogydd 2 a 3, yn ogystal ag ardaloedd lle mae perygl llifogydd (yn amrywio o risg uchel i risg isel) yn gysylltiedig â'r môr, afonydd, dŵr wyneb, cyrsiau dŵr a chronfeydd dŵr ledled Ynys Môn40, fel y dangosir yn Ffigur 4.2.

4.24 Mae'r Asesiad o Ganlyniadau Llifogydd Strategol (SFCA) Cam 1 a gynhyrchwyd ar gyfer Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd Ynys Môn a Gwynedd41 yn adolygu'r risg llifogydd ledled Gwynedd ac Ynys Môn. Mae'n mapio risg llifogydd ar draws yr ardal o amrywiaeth o ffynonellau gan gynnwys afonydd a'r môr, dŵr wyneb, cyrsiau dŵr bach a dŵr daear. Mae'n mapio Parthau Llifogydd 2 a 3, fel y disgrifir uchod.

4.25 Priodolir y rhan fwyaf o'r llifogydd ar yr ynys i lifogydd dŵr wyneb, sy'n achosi gorlwytho'r systemau carthffosydd presennol sy'n arbennig o gyffredin ym Miwmares, Caergybi, Dwyran a Llangefni. Mae Llangefni a Dwyran wedi'u lleoli ar afonydd ac mae'r risg llifogydd yma yn deillio o ddŵr ffo wyneb, systemau carthffosiaeth a llifogydd afon dan ddylanwad y llanw42.

4.26 Ar Ynys Môn, mae llifogydd a briodolir yn uniongyrchol i ddŵr daear yn anodd iawn i'w dosrannu gan fod llifogydd dŵr daear fel arfer yn digwydd ar y cyd â llifogydd afonol a glawol. Gan fod llifogydd dŵr daear yn digwydd mewn ardaloedd isel, mae'r math hwn o lifogydd fel arfer yn effeithio ar isloriau tai preswyl43.

4.27 O'i gymharu â chynghorau sir eraill, nifer cymharol isel o eiddo sydd mewn perygl o lifogydd ar Ynys Môn. Yn benodol, mae 150 eiddo â risg isel, 70 â risg ganolig ac 86 â risg uchel, sy'n dod i gyfanswm o 306 eiddo.44

4.28 Mae Ynys Môn wedi datblygu Strategaeth Leol ar gyfer Rheoli Risg Llifogydd45 gyda deg amcan manwl i leihau canlyniadau risg llifogydd. Mae'r rhain yn cynnwys defnyddio polisi cynllunio lleol i sicrhau nad oes risg llifogydd newydd yn cael ei greu a, lle bo hynny'n bosibl, bod cyfleoedd i leihau'r risg llifogydd yn cael eu cymryd.

4.29 Mae nifer o strwythurau atal llifogydd ar Ynys Môn. Mae cynlluniau nodedig yn cynnwys:

• Morglawdd Caergybi
• Cynllun Rheoli Llifogydd Naturiol Dwyran
• Cynllun Lleihau Llifogydd Biwmares
• Gwaith Atal Llifogydd Llangefni

Bioamrywiaeth a geoamrywiaeth

4.30 Bioamrywiaeth yw'r term a ddefnyddir i ddisgrifio rhywogaethau bywyd gwyllt, eu cynefinoedd, a'r berthynas rhwng ecosystemau.

4.31 Mae gan Ynys Môn lawer o rywogaethau a nifer o gynefinoedd blaenoriaeth. Mae'r rhain yn cynnwys gweundir iseldirol ac arfordirol, gwelyau cyrs, ffeniau, coetiroedd llydanddail, gwrychoedd hynafol a rhywogaeth-gyfoethog, pyllau ac ymylon ffyrdd sy'n gyforiog o flodau. Ar ben y rhain mae rhai o'r twyni tywod mwyaf helaeth yng Nghymru46.

4.32 Mae saith Ardal Cadwraeth Arbennig (ACA) ar y tir ar Ynys Môn ac un Ardal Cadwraeth Arbennig forol. Mae'r rhain wedi'u dynodi ar lefel Ewropeaidd ar gyfer cynefinoedd a rhywogaethau penodol:

• ACA Bae Cemlyn
• ACA Afon Menai Bae Conwy
• ACA Corsydd Môn
• ACA Llyn Dinam
• ACA twyni Abermenai - Aberffraw
• ACA morfa heli Arfordir Ynys Môn
• ACA Glantraeth
• ACA Glannau Ynys Gybi

4.33 Mae pedair Ardal Gwarchodaeth Arbennig (AGA) ar Ynys Môn:47

• AGA Glannau Ynys Gybi
• AGA nythfeydd Môr-wenoliaid Gogledd Ynys Môn
• AGA Ynys Seiriol
• AGA Bae Lerpwl

4.34 Ar Ynys Môn, mae corsydd Cors Erddreiniog, Cors Goch, Cors Bodeilio a Chors y Farl, ynghyd ag ardaloedd tebyg yng Nghors Geirch a Chors Hirdre ar Benrhyn Llŷn, yn ffurfio safle Ramsar Corsydd Môn a Llŷn48.

4.35 Mae Ardal Gwarchodaeth Forol (MPA) Gogledd Ynys Môn, sy'n ymestyn o Drearddur i Borth Eilian, wedi cael ei dynodi ar gyfer llamhidyddion. Mae llamhidyddion a dolffiniaid i'w gweld yn aml ar hyd y darn creigiog hwn o arfordir.49

4.36 Mae 60 o Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SoDdGA) â dynodiad cenedlaethol ar Ynys Môn. Mae rhai o'r rhain hefyd wedi'u dynodi'n safleoedd ACA/AGA/Ramsar.

4.37 Mae chwe Gwarchodfa Natur Leol (LNR) ar Ynys Môn:

• Gwarchodfa Natur Leol Coed Cyrnol (Porthaethwy)
• Gwarchodfa Natur Leol Y Dingl (Llangefni)
• Gwarchodfa Natur Leol Llandegfan
• Gwarchodfa Natur Leol Llangoed
• Gwarchodfa Natur Leol Llanddona
• Gwarchodfa Natur Leol Trwyn Wylfa (Cemaes)

4.38 Mae ardaloedd o Goetir Hynafol wedi'u gwasgaru ledled Ynys Môn, gan gynnwys rhan helaeth o Warchodfa Natur Leol Nant y Dingl50 a Choedwig a Gwarchodfa Natur Genedlaethol Niwbwrch.51

4.39 Mae pedair gwarchodfa RSPB ar Ynys Môn:

• Ynys Lawd
• Llynnoedd y Fali
• Cors Malltraeth
• Ynysoedd y Moelrhoniaid

4.40 Mae Ffigur 4.3 yn dangos dosbarthiad safleoedd bioamrywiaeth a geoamrywiaeth dynodedig ar Ynys Môn.

Rhywogaethau a warchodir a rhywogaethau â blaenoriaeth

4.41 Mae presenoldeb rhywogaethau a warchodir yn ystyriaeth gynllunio berthnasol. Manylir ar rywogaethau o'r fath yn Neddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981, fel y'i diwygiwyd gan Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000.52

4.42 Cafodd y 'Cynllun Bioamrywiaeth Corfforaethol' (2021- 2022)53 ei gynhyrchu gan Gyngor Sir Ynys Môn yn 2021, ac mae'n canolbwyntio ar raglen ar gyfer gwarchod a gwella bioamrywiaeth Ynys Môn, gan restru'r cynefinoedd a'r rhywogaethau sydd o bwysigrwydd penodol i'r Ynys.

4.43 Mae rhestr o rai rhywogaethau sy'n bwysig yn lleol i Ynys Môn ar gael yn y ddogfen. Mae rhai rhywogaethau nodedig yn cynnwys:

• Y Wiwer Goch
• Y Fôr-wennol
• Llamhidyddion
• Morloi
• Y Frân Goesgoch
• Madfallod y Tywod
• Dyfrgwn
• Madfall-ddŵr Gribog

4.44 Mae'r Cynllun Bioamrywiaeth hefyd yn cydnabod cyfoeth planhigion prin yr ynys, fel blodyn y sir, y Cor-rosyn Rhuddfannog. Ar ben hynny, dim ond yn Ynys Lawd, ac yn unman arall yn y byd, y ceir Chweinllys Ynys Lawd. Mae planhigion eraill sy'n dirywio ar yr ynys yn cynnwys Camri, Y Fioled Welw a'r Tegeirian Llydanwyrdd Bach54.

Tirlun

4.45 Ynys Môn yw'r mwyaf o ynysoedd Cymru, sy'n ymestyn dros oddeutu 720km2, ac mae'r Fenai'n ei gwahanu oddi wrth y tir mawr. Y prif drefi ar yr ynys yw Llangefni, Caergybi, Amlwch, Benllech, Porthaethwy a Llanfair PG. Yn gyffredinol, mae ei thopograffeg yn isel ac yn donnog, gyda brigiadau creigiog amlwg yma ac acw fel Ynys Gybi, Mynydd Parys, Mynydd Bodafon, Mynydd y Garn a Mynydd Llwydiarth. Mae'r tirffurf yn gogwyddo o'r dwyrain i'r gorllewin, gyda sawl ardal isel ar hyd yr arfordir gorllewinol, gan gynnwys Aberffraw, Cors Malltraeth a Thywyn Niwbwrch. Adlewyrchir y patrwm topograffig hwn yn aliniad gogledd-ddwyrain-de-orllewin cyrsiau dŵr yr ynys55.

4.46 Er gwaethaf ei chymeriad isel yn gyffredinol, mae gan Ynys Môn ddaeareg waelodol gymhleth sydd wedi'i siapio gan brosesau geomorffolegol fel rhewlifiant. Mae'r ynys yn cynnwys rhai o'r creigiau hynaf yng Nghymru a Phrydain, sy'n amlwg yn ei thopograffeg. Mae gorchudd coed yn brin ar y cyfan, er bod coetiroedd lled-naturiol hynafol i'w gweld ar hyd Afon Menai ac mae planhigfeydd helaeth yn bodoli o amgylch Mynydd Llwydiarth a Thywyn Niwbwrch.56

4.47 Mae gan Ynys Môn hanes diwylliannol cyfoethog, gyda thystiolaeth o weithgarwch dynol yn ymestyn dros tua 8,000 o flynyddoedd. Mae'r ynys yn gartref i dros 200 o Henebion Rhestredig, yn amrywio o siambrau claddu o'r Oes Efydd i strwythurau canoloesol. Mae nodweddion tirwedd mwy diweddar yn cynnwys parciau cynlluniedig ystadau mawr fel Plas Newydd, prif lwybrau trafnidiaeth a datblygiadau diwydiannol, gan gynnwys pŵer niwclear a ffermydd gwynt.57

4.48 Dynodwyd arfordir Ynys Môn yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol (AHNE), y cyfeirir ati bellach fel Tirwedd Genedlaethol, yn 1967 er mwyn gwarchod apêl esthetig ac amrywiaeth tirwedd a chynefinoedd arfordirol yr ynys rhag datblygiadau amhriodol. Mae'r Dirwedd Genedlaethol yn 221km2 sy'n cwmpasu traean o'r ynys, yn bennaf y llain arfordirol ond sydd hefyd yn cynnwys Mynydd Twr a Mynydd Bodafon58.

4.49 Mae tair rhan o arfordir agored, heb eu datblygu sydd wedi cael eu dynodi'n Arfordir Treftadaeth sy'n ymestyn ar hyd 50 km (31 milltir) o'r arfordir:59

• Gogledd Ynys Môn 28.6km (17 milltir) – clogwyni garw yn bennaf gyda baeau bach, gan gynnwys porthladd hanesyddol bwysig Cemaes, y gwaith brics ym Mhorth Wen a'r harbwr allforio copr ym Mhorth Amlwch.
• Mynydd Twr 12.9km (8 milltir) – gan gynnwys y goleudy eiconig ar Ynys Lawd a'r clogwyni sy'n eithriadol o bwysig ar gyfer adar môr sy'n bridio, yn enwedig gwylogod, llursod a phalod.
• Bae Aberffraw 7.7km (4.5 milltir) – traeth tywodlyd gydag ardal fawr o dwyni tywod yn gefn iddo. Arferai'r dref fach fod yn gartref i balas Brenhinoedd Gwynedd ac yn borthladd ffyniannus, gyda'r cyfan bellach yn llawn silt.

4.50 Mae Ynys Môn wedi'i lleoli yn unedau morwedd cenedlaethol Gogledd Cymru a Bae Caernarfon ac mae'n cynnwys naw uned ranbarthol. Mae'r rhain yn cynnwys:60

• Pen y Gogarth i Ynys Seiriol
• Ynys Seiriol i Bwynt Lynas
• Pwynt Lynas i Drwyn Carmel
• Trwyn Carmel i Ynys Arw Mynydd Twr
• Ynys Arw Mynydd Twr i Benrhyn Mawr
• Culfor Ynys Gybi
• Penrhyn Mawr i Ben y Parc/Bae Malltraeth
• Afon Menai 13
• Bae Malltraeth i Drefor

4.51 Mae Ardaloedd Cymeriad Tirwedd Cenedlaethol (NLCA) yn cael eu diffinio ar raddfa tirwedd eang ledled Cymru ac yn tynnu sylw at yr hyn sy'n gwahaniaethu un dirwedd oddi wrth y llall, gan gyfeirio at eu nodweddion naturiol, diwylliannol a chanfyddiadol sy'n unigryw yn rhanbarthol. Maent yn helpu i nodi sut mae'r dirwedd yn cael ei gweld a'i gwerthfawrogi gan bobl, gan ddarparu gwybodaeth hanfodol y gellir ei defnyddio i hysbysu'r broses o lunio cynlluniau a allai effeithio ar y dirwedd bresennol.

4.52 Mae defnyddiau penodol yn cynnwys:

• Polisïau a phenderfyniadau cynllunio
• Astudiaethau sensitifrwydd a chapasiti
• Asesiadau o'r dirwedd a'r effaith weledol
• Creu lleoedd
• Strategaethau coedwigoedd a choetiroedd

4.53 Mae Ynys Môn wedi'i rhannu rhwng NLCA01: Arfordir Ynys Môn a NLCA02: Mewndir Ynys Môn61.

4.54 Mae NLCA01: Arfordir Ynys Môn yn cynnwys holl ardaloedd arfordirol Ynys Môn, gan gynnwys Ynys Gybi. Dylanwadir ar siâp a ffurf yr arfordir gan ffawtiau daearegol o'r gogledd-ddwyrain i'r de-orllewin a mathau amrywiol o greigiau. Er bod llawer o Ynys Môn yn isel, mae hanner gogleddol yr ardal arfordirol yn cynnwys bryniau uwch, gyda Mynydd Twr yn sefyll fel yr un amlycaf, gyda'i lethrau agored, dan orchudd o rostir, yn disgyn yn serth i'r môr. Mae'r prifwyntoedd yn creu arfordir mwy agored yn y de-orllewin, lle mae môr-lynnoedd a systemau twyni sydd wedi'u datblygu'n sylweddol yn ymestyn i mewn i'r tir. Er bod llawer o hen aber Afon Cefni wedi cael ei adennill, mae'r lefelau arfordirol sy'n deillio o hyn yn parhau i fod yn nodwedd ddiffiniol o'r ardal cymeriad tirwedd hon62.

4.55 NLCA02: Mewndir Ynys Môn yw calon amaethyddol yr ynys, sy'n rhoi iddi'r enw, Môn Mam Cymru. Er mai tirwedd iseldirol ysgafn ydyw'n bennaf, mae ffawtliniau daearegol o'r de-orllewin i'r gogledd-ddwyrain yn dylanwadu ar amrywiadau mewn topograffeg, gan greu ambell fryn a brigiad creigiog. Mae'r dirwedd hefyd yn cynnwys sawl ffen ac ardaloedd helaeth o ddrymlinoedd, yn enwedig yn y gogledd a'r gorllewin. Ar wahân i wrychoedd, cloddiau, coedlannau cysgodol achlysurol ac ardaloedd o brysgwydd, mae gan y dirwedd gymeriad agored, bryniog a gwyntog. Dyma'r dirwedd iseldirol leiaf coediog yng Nghymru63.

4.56 Mae Strategaeth Tirwedd Ynys Môn64, a ddiweddarwyd yn 2011, yn nodi Ardaloedd Cymeriad Tirwedd (LCA) ymhellach, sy'n rhannu'r Ynys rhwng 18 Ardal Cymeriad Tirwedd. Mae'r disgrifiadau hyn o gymeriadau yn fwy manwl na'r rhai a nodir ar lefel Genedlaethol.

4.57 Mae Cynlluniau Datblygu Lleol yn cynnwys polisïau i warchod Ardaloedd Tirwedd Arbennig (SLA).. Yn 2012 comisiynodd Uned Polisi Cynllunio ar y Cyd (JPPU) Ynys Môn a Gwynedd LUC i gynnal adolygiad trylwyr o ddynodiadau tirwedd lleol (Ardaloedd Tirwedd Arbennig) yn y ddwy sir65. Mae Tabl 24 y CDLl ar y Cyd yn nodi bod chwe SLA ar Ynys Môn.66 Cyflwynir lleoliad yr Ardaloedd Tirwedd Arbennig yn Ffigur 4.4 ac amlinellir y disgrifiadau canlynol yn adolygiad LUC 2012.

• Cors Malltraeth a'r Cyffiniau
  • Corstir isel nodedig wedi'i adennill gyda chymeriad lled-naturiol, gwledig cryf, sy'n cynnwys caeau rheolaidd, brigiadau craig a choetir. Mae ganddo werth tirwedd uchel (Eithriadol ar gyfer Tirweddau Hanesyddol), mae'n cynnig golygfeydd o Eryri ac yn cyfrannu at gyd-destun gweledol Tirwedd Genedlaethol Ynys Môn.
• Tiroedd Ystâd Parciau
  • Parcdir nodedig a thirwedd ystâd a reolir gyda thawelwch sylweddol a chymeriad cydlynol. Mae wedi'i boblogi'n ysgafn, mae wedi cael sgôr 'Rhagorol' fel Tirwedd Hanesyddol ac mae'n osodiad ar gyfer Tirwedd Genedlaethol Ynys Môn a ffordd arfordirol yr A5025.
• Mynydd a Llethrau Parys
  • Mae Mynydd Parys yn nodwedd unigryw sy'n amlwg yn weledol yng ngogledd Ynys Môn, gydag arwyddocâd diwylliannol uchel a thirwedd liwgar ac unigryw wedi'i siapio gan ddaeareg a defnydd tir. Mae'n sgorio'n uchel ar draws agweddau LANDMAP ('Rhagorol' ar gyfer Gweledol a Synhwyraidd) ac mae'n rhan allweddol o osodiad Tirwedd Genedlaethol Ynys Môn, gyda rhyngwelededd cryf rhwng y mynydd, yr arfordir a'r môr.
• Mynydd Mechell a'r Cyffiniau.
  • Tirwedd wyllt, unigryw gyda rhostir, tir pori garw, brigiadau creigiog a thopograffi bryniog, gan greu ymdeimlad o lonyddwch mewn man anghysbell. Mae'n sgorio'n uchel ar draws agweddau LANDMAP, mae'n rhan o osodiad y Dirwedd Genedlaethol yn y gorllewin ac mae'n wynebu pwysau gan ffermydd gwynt cyfagos sy'n wahanol i'w gymeriad lled-naturiol, ar raddfa fach.
• Llethrau Coed Biwmares a Dyffryn Llangoed
  • Tirwedd nodedig o lethrau coediog a thir bugeiliol bryniog, gan gynnwys Gwarchodfa Natur Comin Llanddona, sy'n cynnig llonyddwch cymharol ger Biwmares, Llangoed a Llanddona. Wedi'i sgorio'n 'Rhagorol' fel Tirwedd Diwylliannol, gyda dyfnder amser cryf, coetir llydanddail prin, rhyngwelededd ag Afon Menai ac Eryri ac o dan bwysau gan ddatblygiadau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth.
• Tiroedd Ystâd De Ynys Môn
  • Ardal o gymeriad ystâd cryf, sy'n gysylltiedig ag ystâd Ardalydd Ynys Môn, sy'n gefndir uniongyrchol i Dirwedd Genedlaethol Ynys Môn a'r Fenai. Wedi'i sgorio'n 'Rhagorol' fel Tirwedd Hanesyddol ac yn 'Uchel' fel Tirwedd Diwylliannol. Mae'n wynebu pwysau o ganlyniad i ddatblygu ynni gwynt.

4.58 Mae Ardaloedd Tirwedd Arbennig wedi cael eu dynodi i ddiogelu ardaloedd o ansawdd tirwedd uchel ar Ynys Môn. Defnyddir methodoleg y cytunir arni'n rhanbarthol wrth bennu dynodiad y tirweddau hyn, ond cynhelir yr asesiadau ar lefel leol.

4.59 Er mwyn diogelu nodweddion gweledol Ardaloedd Tirwedd Arbennig, mae'n rhaid i gynigion datblygu mewn Ardaloedd Tirwedd Arbennig gydymffurfio â'r safonau dylunio uchaf posibl.

Ansawdd dŵr

4.60 Mae'r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr (WFD) yn darparu fframwaith trosfwaol mawr ar gyfer rheoli basnau afonydd ac mae'n nodi dull strategol o gynllunio i reoli risg llifogydd. Diben y Gyfarwyddeb yw sefydlu fframwaith ar gyfer diogelu dyfroedd wyneb mewndirol (afonydd a llynnoedd), dyfroedd aberol, dyfroedd arfordirol a dŵr daear. Mae dŵr daear yn adnodd naturiol pwysig sy'n cynnal llif afonydd yn ogystal ag amrywiaeth ecolegol mewn afonydd, llynnoedd a gwlypdiroedd. Mae hefyd ar gael i'w ddefnyddio, ledled y Deyrnas Unedig, ar gyfer cyflenwi dŵr drwy echdynnu o dyllau turio, ffynhonnau a tharddelloedd.

4.61 Nid oes unrhyw Barthau Gwarchod Tarddiad Dŵr yn Ynys Môn.

4.62 Mae Ynys Môn yn rhan o Ardal Basn Afon (RBD) Gorllewin Cymru. Yn unol â'r Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr, mae Cynlluniau Rheoli Basnau Afonydd (RBMP) ar gyfer pob RBD yn cael eu paratoi ar gyfer llywodraethau lleol sy'n ymwneud â rheoleiddio, gweithredu, dylanwadu ac ymgymryd â phrosiectau yn yr RBD. Yn ôl y Cynllun Rheoli Basn Afon ar gyfer RBD Gorllewin Cymru67, mae 566 o gyrff dŵr ym masn yr afon, ac mae 232 ohonynt â statws ecolegol da, 256 yn gymedrol, 48 yn wael a thri yn ddrwg. Mae gan 496 statws cemegol da ac mae 45 yn methu o ran eu statws cemegol.

Adnoddau dŵr

4.63 Mae Strategaeth Rheoli Echdynnu Dŵr Ynys Môn (2015)68 yn nodi sut bydd adnoddau dŵr yn cael eu rheoli yn nalgylchoedd afonydd Ynys Môn. Mae'r Strategaeth yn nodi lle mae dŵr yn debygol o fod ar gael i'w echdynnu yn nalgylchoedd prif afonydd Ynys Môn. Mae'n nodi bod dŵr ar gael yn nalgylchoedd Braint, Crigyll a Than yr Allt ac nad oes dŵr ar gael yn nalgylchoedd Alaw a Chefni.

4.64 Ers mis Ionawr 2018, mae'r rhan fwyaf o esemptiadau tynnu dŵr (os yw dros 20 metr ciwbig y dydd) wedi cael eu dileu. Mae hyn yn cynnwys echdynnu dŵr mewn ardaloedd a oedd wedi'u hesemptio o'r blaen. Erbyn hyn, mae angen trwydded ar gyfer y rhan fwyaf o waith echdynnu dŵr er mwyn parhau i echdynnu dŵr yn gyfreithiol.69

4.65 Ar hyn o bryd, mae dŵr gwastraff ar Ynys Môn yn cael ei drin gan 29 o weithfeydd trin dŵr gwastraff (WwTW) sy'n eiddo i Dŵr Cymru ac yn cael eu gweithredu ganddo. Mae'r rhain wedi'u rhannu rhwng WwTWs bach sy'n gwasanaethu poblogaeth o dan 2,000 a WwTWs maint llawn sy'n gwasanaethu poblogaeth o fwy na 2,000.

Mannau agored

4.66 Cynhaliwyd yr Asesiad Mannau Agored diweddaraf70 yn 2016. Nododd yr astudiaeth hon, ar wahân i Langefni, nad oes anheddiad ar Ynys Môn sy'n cwrdd yn llawn â'r holl dargedau ar gyfer darparu mannau agored. Mae hyn yn arbennig o wir mewn aneddiadau mwy fel Caergybi a Phorthaethwy. Caergybi, sydd â'r boblogaeth uchaf, sy'n wynebu'r diffygion mwyaf, yn enwedig o ran cyfleusterau chwaraeon awyr agored (12.34 ha 'gwirioneddol' o'i gymharu â tharged o 19.71 ha) a chaeau chwarae (11.26 ha 'gwirioneddol' o'i gymharu â tharged o 14.78 ha). Fodd bynnag, mae ganddi'r arwynebedd lle chwarae mwyaf i blant (17.28 ha 'gwirioneddol' yn erbyn targed o 9.85 ha).

4.67 Patrwm cyson ar draws Ynys Môn yw tan-ddarpariaeth cyfleusterau chwaraeon a chaeau chwarae. Mae hyn yn fwyaf nodedig mewn aneddiadau fel Biwmares a Rhosneigr. Er ei bod yn bosibl bod mynediad anffurfiol i gefn gwlad agored mewn aneddiadau gwledig, mae darparu mannau hamdden dynodedig yn parhau i fod yn broblem.

Ansawdd aer

4.68 Cyflwynodd Deddf yr Amgylchedd 1995 y gofyniad i awdurdodau lleol benderfynu a yw'n debygol y rhagorir ar amcanion ansawdd aer statudol (AQO). Mae pob awdurdod lleol bellach yn adrodd i Lywodraeth Cymru yn flynyddol ac mae ganddynt ddyletswydd i ddatgan Ardaloedd Rheoli Ansawdd Aer (AQMA) a datblygu cynlluniau gweithredu ar gyfer gwella ansawdd aer os yw'n debygol y rhagorir ar yr amcanion.

4.69 Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi dangosyddion cenedlaethol i'w cymhwyso er mwyn mesur cynnydd tuag at gyflawni'r nodau llesiant. Dangosydd cenedlaethol rhif 4 yw lefel y llygredd nitrogen deuocsid (NO2) yn yr aer. Mae'r Dangosydd Cenedlaethol yn sbarduno dull amgen o leihau baich gyda'r nod o sicrhau gostyngiad yn y lefel gyffredinol o NO2 wedi'i bwysoli gan boblogaeth, y mae poblogaeth yn cael ei amlygu iddo. Mae dull gweithredu ar gyfer sicrhau aer glanach yng Nghymru wedi'i nodi yng Nghynllun Aer Glân Cymru sy'n cynnwys nifer o gamau gweithredu i alluogi dulliau cydweithredol o leihau llygredd aer71.

4.70 Nid oes Ardaloedd Rheoli Ansawdd Aer ar Ynys Môn ar hyn o bryd.72

Sŵn

4.71 Derbyniwyd cyfanswm o 20,445 o gwynion ynghylch sŵn gan awdurdodau lleol yng Nghymru yn 2019/20, sef 65 o gwynion am bob 10,000 o'r boblogaeth. Dim ond 67 o'r rhain oedd ar Ynys Môn – yr isaf o'r holl awdurdodau.73

4.72 Mae Ffigurau 4.6 a 4.7 yn mapio lefelau sŵn ar draws Ynys Môn yn ystod y dydd a'r nos. Gellir gweld bod ardaloedd sy'n profi lefelau sŵn uwch yn cyfateb i'r prif ffyrdd strategol. Fodd bynnag, nid yw llygredd sŵn wedi'i gyfyngu i'r rhwydwaith ffyrdd a dylid hefyd ystyried sŵn wrth ystyried cynigion datblygu ger ffynonellau sŵn eraill. Gall y rhain gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i, ystadau diwydiannol a diwydiant, canolfannau siopa/archfarchnadoedd a lleoliadau adloniant. Yn benodol, gall sŵn gael ei chwyddo gan dopograffeg ardal.

4.73 O ystyried natur llawer o ardaloedd lle mae llygredd sŵn yn gyffredin (h.y. y rhai y mae'r rhwydwaith ffyrdd strategol yn effeithio arnynt), mae angen ystyried y potensial i lygredd aer effeithio'n niweidiol ar yr ardaloedd hyn hefyd.

Ansawdd pridd

4.74 Mae'r system Dosbarthiad Tir Amaethyddol (ALC) yn darparu fframwaith ar gyfer dosbarthu tir yn ôl i ba raddau y mae ei nodweddion ffisegol neu gemegol yn gosod cyfyngiadau tymor hir ar ddefnydd amaethyddol. Y prif ffactorau sy'n dylanwadu ar gynhyrchu amaethyddol yw hinsawdd, safle a phridd. Mae'r ffactorau hyn, ynghyd â'r rhyngweithio rhyngddynt, yn sail ar gyfer dosbarthu tir yn un o bum gradd, lle mae Gradd 1 yn disgrifio tir fel rhagorol (tir o ansawdd a photensial amaethyddol uchel) ac mae Gradd 5 yn disgrifio tir fel tir gwael iawn (tir o ansawdd a photensial amaethyddol isel). Ystyrir bod tir sydd y tu allan i'r sgoriau hyn yn dir sy'n cael ei ddefnyddio at ddibenion heblaw amaethyddiaeth yn bennaf, neu'n dir sy'n cael ei ddefnyddio at ddibenion trefol yn bennaf.74

4.75 Mae polisi cynllunio yn diffinio graddau 1 i 3a fel y tir amaethyddol 'gorau a mwyaf amlbwrpas'. Mae hyn yn oddeutu 10 - 15% o dir Cymru. Dylai ceisiadau cynllunio a chynlluniau datblygu lleol gynnwys tystiolaeth arolwg pan fyddant yn cwmpasu tir gradd 1, 2 neu 3a.75 Nid oes unrhyw dir Gradd 1 ar Ynys Môn, ond mae cyfran sylweddol o'r Ynys yn dir Gradd 2 a Gradd 3a, fel y dangosir yn Ffigur 4.8.

Mawndir

4.76 Mae mawndir yng Nghymru yn cwmpasu tua 4.3% o fas y tir, sy'n cyfateb i tua 90,000 hectar. Dyma'r storfa ecosystem ddaearol fwyaf o garbon yng Nghymru. Fodd bynnag, oherwydd gweithgarwch pobl, credir erbyn hyn ei fod yn allyrrydd Nwyon Tŷ Gwydr (GHG).

4.77 Mae meysydd polisi sy'n ymwneud â chynnal mawndiroedd ar Ynys Môn ac yng Nghymru'n ehangach yn cynnwys y canlynol, ond heb fod yn gyfyngedig iddynt:

• Lliniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd ac addasu iddynt.
• Lliniaru a lleihau risg llifogydd.
• Gwarchod a gwella bioamrywiaeth.
• Diogelu ansawdd a swm adnoddau dŵr.
• Hyrwyddo defnydd effeithlon o dir, priddoedd a mwynau.

4.78 Mae Rhaglen Monitro a Gwerthuso Glastir (GMEP) yn darparu data ar fawndiroedd Cymru. Fodd bynnag, mae'r wybodaeth sydd ar gael am y rhaglen yn dangos nad yw wedi cael ei chynnal ers 2016.

4.79 Lansiwyd Porth Data Mawndiroedd Cymru ym mis Ebrill 2022 ac mae'n cynnwys gwybodaeth am hyd a lled a dyfnder mawndiroedd yng Nghymru, gan gynnwys faint o garbon maen nhw'n ei storio ac amcangyfrif o'r carbon sy'n cael ei ryddhau i'r atmosffer pan fyddan nhw mewn cyflwr gwael. Mae'r porth yn dangos bod gan Ynys Môn bocedi bach o fawndir wedi'u gwasgaru dros yr Ynys. Gall rhai ardaloedd o fawndir fod hyd at 120cm o drwch ac mae ganddynt stoc carbon yn yr ystod canolig o rhwng 100.1 a 200.0 kg/m2 o garbon.76

Amgylchedd Hanesyddol

4.80 Mae'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol yng Nghymru (RHLW) yn ganllaw cynghori anstatudol a ddefnyddir i helpu Awdurdodau Lleol o ran faint o bwys i'w roi ar wybodaeth yn y gofrestr hanesyddol wrth benderfynu ar geisiadau cynllunio. Mae 'Penmon77' ac 'Amlwch a Mynydd Parys'78 wedi'u cynnwys fel dwy o'r Ardaloedd Cymeriad Tirwedd Hanesyddol hyn.

4.81 Mae Penmon, sydd wedi'i leoli ar ben de-ddwyreiniol Ynys Môn, yn ardal hanesyddol ac archeolegol arwyddocaol gyda threftadaeth gyfoethog sy'n ymestyn o'r cyfnod cynhanesyddol i'r oes fodern. Mae'n cynnwys clogwyni calchfaen dramatig, safleoedd mynachaidd canoloesol a strwythurau amddiffynnol pwysig, gan gynnwys bryngaer Oes yr Haearn o'r enw Bwrdd Arthur a Chastell anorffenedig Biwmares, 'pinacl pensaernïaeth filwrol ganoloesol yng Nghymru'. Mae treftadaeth grefyddol a diwylliannol i'w gweld mewn ardaloedd yn Llanddona, Llangoed, Llaniestyn ac Ynys Seiriol, ac mae gweithgarwch diwydiannol, gan gynnwys chwarela calchfaen, wedi siapio'r dirwedd. Chwaraeodd yr ardal ran strategol mewn masnach a llywodraethu, gyda Llanfaes a Biwmares yn ddiweddarach yn gwasanaethu fel aneddiadau pwysig.

4.82 Mae Mynydd Parys, yng ngogledd ddwyrain Ynys Môn, yn safle mwyngloddio copr hanesyddol arwyddocaol a oedd y mwyaf yn y byd yn ystod y 18fed a'r 19eg ganrif, gan drawsnewid tref gyfagos Amlwch yn ganolfan fasnachu bwysig. Mae gan y mwyngloddiau brig enfawr, sy'n adnabyddus am eu hymddangosiad 'fel lleuad' trawiadol a diffaith, dystiolaeth o echdynnu copr sy'n dyddio'n ôl i'r Oes Efydd. Cyrhaeddodd gweithrediadau mwyngloddio eu hanterth yn y 1780au, gan gyflogi miloedd a chyflenwi marchnadoedd byd-eang, cyn arafu yn y 19eg ganrif oherwydd cystadleuaeth dramor. Mae'r dirwedd wedi cadw nodweddion archeolegol diwydiannol, gan gynnwys lloriau trin ac odynau.

4.83 Mae deg Parc a Gardd Hanesyddol ar Ynys Môn79. Mae'r rhain yn cynnwys:

• Bodowen
• Bodorgan
• Carreglwyd
• Cestyll
• Llanidan
• Plas Berw
• Plas Gwyn
• Plas Newydd
• Plas Rhianfa
• Tŷ Fry

4.84 Mae 1,125 o adeiladau rhestredig ar draws Ynys Môn, gyda 39 yn rhai Gradd I. Mae 100 yn rhai rhestredig Gradd II* ac mae 986 yn rhai Gradd II80. Maent wedi'u dosbarthu'n weddol gyfartal ar draws Ynys Môn er bod crynodiadau o gwmpas trefi fel Caergybi, Biwmares ac Amlwch, fel y gellid disgwyl. Dangosir y patrwm hwn yn Ffigur 4.9, sy'n dangos nodweddion treftadaeth dynodedig ar draws Ynys Môn a'r awdurdod lleol cyfagos.

4.85 Mae 12 Ardal Gadwraeth ar Ynys Môn hefyd, wedi'u dosbarthu ar draws yr Ynys81.

4.86 Mae 432 o Henebion Cofrestredig ar Ynys Môn, gan gynnwys asedau hanesyddol fel cestyll, bryngaerau a charneddau.

4.87 Mae Ynys Môn hefyd yn cynnwys nifer o asedau treftadaeth heb eu dynodi sydd hefyd yn cyfrannu at ymdeimlad o le a gwerth yr Ynys. Manylir ar y rhain yn y Cofnod Amgylchedd Hanesyddol.

4.88 adeiladau rhestredig mewn perygl

Adnoddau mwynau

4.89 Mae pedair chwarel agregau gweithredol ar Ynys Môn, gan gynnwys Chwarel Gwalchmai a Chwarel Gwyndy.

4.90 O ran angen economaidd, ni fu cloddio am fetel ar Ynys Môn ers y 1800au. Mae Mynydd Parys ger Amlwch yn fwynglawdd polymetalig mawr sydd wedi cael ei weithio'n helaeth dros sawl canrif ac mae gwaith yno yn dyddio'n ôl i'r Oes Efydd. Yn fwy diweddar, rhoddwyd caniatâd cynllunio i ddatblygu mwynglawdd modern ar y safle i gynnwys tyllu siafftiau, adeiladu gwaith prosesu a gwaredu gwastraff. Mae'r gweithgarwch hwn bellach wedi'i atal, er bod archwilio ac ymchwilio daearegol yn parhau i ddigwydd. Ddiwedd 2024, cymeradwyodd Cyngor Sir Ynys Môn Adroddiad Cwmpasu Asesiad o'r Effaith Amgylcheddol ar gyfer mwynglawdd Mynydd Parys. Amcan y cynnig yw defnyddio'r safle fel mwynglawdd metel, drwy ddulliau tanddaearol. Nid yw pris presennol metelau'n ffafrio cynhyrchu er ei bod yn anodd rhagweld sut y bydd argaeledd byd-eang a phris metelau'n amrywio yn y dyfodol.82

4.91 O ran mwynau nad ydynt yn fwynau ynni, mae Polisi Cynllunio Mwynau Cymru83 yn pwysleisio y dylai polisïau a chynigion mewn cynlluniau datblygu nodi'n glir ble y dylid cloddio am fwynau neu ble y mae cloddio am fwynau yn fwyaf tebygol o ddigwydd. Mae gan Ynys Môn nifer o Ardaloedd Diogelu Mwynau, yn bennaf ar gyfer cerrig mâl. Rôl Ardaloedd Diogelu Mwynau yw tynnu sylw'r rheini sy'n cynnig safleoedd i'w datblygu yn y dyfodol at bresenoldeb adnoddau mwynau gwerthfawr na fyddent efallai wedi'u hystyried fel arall.

4.92 Mae paragraff 5.10.17 Polisi Cynllunio Cymru (Argraffiad 12)84 yn datgan nad yw diogelu adnoddau glo sylfaenol yn ofyniad ond y gellir ei weithredu yn ôl disgresiwn yr awdurdod cynllunio lleol. Bydd y penderfyniad ynghylch a ddylid parhau i ddiogelu'r mwynau hyn yn cael ei ystyried fel rhan o'r gwaith o baratoi'r CDLl. Pe bai Cyngor Sir Ynys Môn yn dewis parhau i ddiogelu adnoddau glo, mae Polisi Cynllunio Cymru yn mynnu bod y Cynllun Datblygu Lleol yn cynnwys polisïau priodol gan gynnwys y rheini sy'n ymwneud â pholisi cyn echdynnu.

Gwastraff

4.93 Ar hyn o bryd mae dwy Ganolfan Ailgylchu Gwastraff y Cartref ar Ynys Môn, yn ogystal â 13 o fanciau ailgylchu (Canolfannau SORT) sy'n casglu amrywiaeth o ddeunyddiau gan gynnwys papur, gwydr, caniau a thecstilau.85 Mae Tabl 4.6 yn dangos faint o wastraff sy'n cael ei ailgylchu a faint o ynni sy'n cael ei adfer ar Ynys Môn.86 Yn 2023/24, roedd 64.7% o'r holl wastraff ar Ynys Môn naill ai wedi cael ei ailddefnyddio, ei ailgylchu neu ei gompostio; i fyny o 55.2% yn 2012/13.87 

Tabl 4.4: Gwastraff blynyddol a gesglir i'w ailddefnyddio/ailgylchu/compostio (tunelli) ar Ynys Môn

4.94 Mae dau safle tirlenwi anadweithiol ar Ynys Môn (Chwarel Ruddlan Bach a Chwarel Nant Newydd). Nid oes safleoedd tirlenwi gwastraff peryglus ar Ynys Môn.88

4.95 Yn 2022, cyhoeddwyd y byddai tri hen safle tirlenwi ar Ynys Môn ac yng Ngwynedd yn cael eu trawsnewid yn hafan ar gyfer bioamrywiaeth a chadwraeth. Ers hynny, mae cyllid Mannau Lleol ar gyfer Natur gan Lywodraeth Cymru wedi helpu i adfer 30 erw o dir yng Nghlegir Mawr (Gwalchmai, Ynys Môn), 74 erw yn Ffridd Rasus (Harlech, Gwynedd) a 32 erw yn Llwyn Isaf (Penygroes, Gwynedd) yn gynefinoedd cyfoethog ac amrywiol ar gyfer planhigion a bywyd gwyllt.89 Mae Safle Tirlenwi Penhesgyn, sy'n bedwerydd safle, yn parhau i fod yn safle rheoli gwastraff gweithredol ond mae'r rhan tirlenwi wedi cael ei chau a'i thrawsnewid yn safle Tirlenwi Gwyllt. Mae'n cynnwys ardal oddeutu 50 erw ac fe'i llenwyd â hyd at 4 miliwn tunnell o wastraff o'r 1960au ymlaen90.

Gwybodaeth Sylfaenol Gymdeithasol

Cydraddoldeb

4.96 Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn nodi naw 'nodwedd warchodedig' ac yn ceisio amddiffyn pobl rhag gwahaniaethu ar sail y nodweddion hyn. Mae'n cyflwyno tair prif ddyletswydd: dileu gwahaniaethu, aflonyddu, erledigaeth ac ymddygiad arall sydd wedi'i wahardd o dan y Ddeddf; hyrwyddo cyfle cyfartal rhwng pobl sy'n rhannu nodweddion gwarchodedig perthnasol a phobl nad ydynt yn eu rhannu; a meithrin perthynas dda rhwng pobl sy'n rhannu nodwedd warchodedig berthnasol a phobl nad ydynt yn ei rhannu. Dyma'r naw nodwedd warchodedig a nodir drwy'r Ddeddf:

• oedran;
• anabledd;
• ailbennu rhywedd;
• priodas neu bartneriaeth sifil;
• beichiogrwydd a mamolaeth;
• hil;
• crefydd neu gred;
• rhyw; a
• chyfeiriadedd rhywiol.

4.97 Bydd effeithiau posibl y CDLl mewn perthynas â grwpiau sy'n perthyn i'r naw 'nodwedd warchodedig' yn cael eu hasesu ar wahân yn ogystal â'r ISA, fel y disgrifir ym Mhennod 2. Bydd y gwaith hwn yn cynnwys yr Asesiad o'r Effaith ar Gydraddoldeb a fydd yn cael ei gyflwyno mewn atodiad i'r ISA.

Oed

4.98 Yn ôl Cyfrifiad 2021, mae 56.5% o bobl Ynys Môn rhwng 16 a 64 oed91. Rhwng y ddau gyfrifiad diwethaf, cynyddodd oed cyfartalog (canolrifol) Ynys Môn dair blynedd, o 45 oed i 48 oed. Mae hyn yn uwch na'r oedran cyfartalog (canolrifol) yng Nghymru gyfan (42 oed).

4.99 Cynyddodd nifer y bobl rhwng 65 a 74 oed tua 1,200 (cynnydd o 14.2%), tra gostyngodd nifer y preswylwyr rhwng 35 a 49 oed tua 2,300 (17.2% o ostyngiad)92. Mae hyn yn dangos poblogaeth sy'n heneiddio, sy'n adlewyrchu tueddiadau tebyg yng Nghymru a'r DU yn ehangach.

Anabledd

4.100 Yng Nghyfrifiad 2021, dywedodd 81.0% o boblogaeth Ynys Môn nad ydynt yn anabl o dan y Ddeddf Cydraddoldeb, a dywedodd 19.1% eu bod yn anabl o dan y Ddeddf Cydraddoldeb. O'r rheini, roedd 10.6% wedi'u 'cyfyngu ychydig' yn ystod gweithgareddau o ddydd i ddydd, ac roedd 8.5% wedi'u 'cyfyngu'n sylweddol'.93 Mae cyfran y bobl ar Ynys Môn sydd wedi'u 'cyfyngu'n sylweddol' yn is na chyfartaledd Cymru (10.0%).94

Priodas a phartneriaeth sifil

4.101 Yng Nghyfrifiad 2021, roedd 46.5% o boblogaeth Ynys Môn yn briod neu mewn partneriaeth sifil gofrestredig ac nid yw 33.0% erioed wedi bod yn briod ac nid ydynt erioed wedi cofrestru partneriaeth sifil. Mae cyfraddau priodasau a phartneriaethau sifil yn uwch na'r cyfartaledd yng Nghymru.95

4.102 Mae'r ffigurau hyn yn cynnwys priodasau o'r un rhyw a phartneriaethau sifil o ryw gwahanol yn 2021, na chafodd yr un ohonynt eu cydnabod yn gyfreithiol yng Nghymru a Lloegr yn 2011. Mae priodasau o'r un rhyw wedi cael eu cydnabod yn gyfreithiol yng Nghymru a Lloegr ers 2014 ac mae partneriaethau sifil o ryw gwahanol wedi cael eu cydnabod ers 2019.96

Hil

4.103 Mae data o Gyfrifiad 2021 yn dangos bod 98.1% o boblogaeth Ynys Môn yn ystyried eu hunain yn wyn. Mae hyn yn uwch na chyfartaledd Cymru o 93.8%.97 Ar Ynys Môn, mae hyn yn cael ei ddilyn gan 0.9% o bobl sy'n ystyried eu hunain yn grwpiau ethnig cymysg neu luosog, 0.6% o bobl sy'n ystyried eu hunain yn Asiaidd, Asiaidd Prydeinig neu Asiaidd Cymreig a 0.2% sy'n ystyried eu hunain yn Ddu, Du Prydeinig, Du Cymreig, Caribïaidd neu Affricanaidd98.

Crefydd neu gred

4.104 Yng Nghyfrifiad 2021, disgrifiodd 51.5% o drigolion Ynys Môn eu hunain fel Cristion, sydd wedi gostwng o 65.1% yn 2011. Dywedodd 40.7% arall o drigolion Ynys Môn eu bod 'heb grefydd', sydd i fyny o 25.5% yn 2011. Y cynnydd o 15.2 pwynt canran oedd y cynnydd mwyaf o blith yr holl grwpiau crefyddol eang ar Ynys Môn. Ledled Cymru, cynyddodd canran y preswylwyr a ddisgrifiodd eu hunain fel rhai "heb grefydd" o 32.1% i 46.5%99 rhwng 2011 a 2021.

4.105 Mae llawer o ffactorau sy'n gallu achosi newidiadau i broffil crefyddol ardal, fel newid strwythur oedran neu breswylwyr yn adleoli ar gyfer gwaith neu addysg. Gall newidiadau hefyd gael eu hachosi gan wahaniaethau yn y ffordd y mae unigolion yn dewis hunan-adnabod rhwng cyfrifiadau. Cysylltiad crefyddol yw'r grefydd y mae rhywun yn cysylltu neu'n uniaethu â hi, yn hytrach na'i gredoau neu ei arferion crefyddol.100

Rhyw

4.106 Yng Nghyfrifiad 2021, roedd poblogaeth Ynys Môn yn cynnwys 51.1% o fenywod a 48.9% o ddynion101.

Cyfeiriadedd rhywiol

4.107 Yng Nghyfrifiad 2021, nododd 89.99% o boblogaeth Ynys Môn eu bod yn heterorywiol. Roedd 2.04% o'r preswylwyr yn ystyried eu hunain yn lesbiaidd, yn hoyw, yn ddeurywiol neu fel arall, ac nid oedd 7.97% wedi ateb.102

4.108 Hefyd yng Nghyfrifiad 2021, roedd 93.12% o boblogaeth Ynys Môn yn ystyried eu bod o'r un rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni. Nododd 0.06% eu bod yn fenywod traws a 0.05% eu bod yn ddynion traws, tra nododd 0.03% eu bod yn anneuaidd. Nid oedd 6.59% o'r ymatebwyr wedi ateb.

4.109 Nid oedd data ar gael yn ymwneud â'r nodweddion gwarchodedig sy'n weddill, yn enwedig beichiogrwydd a mamolaeth.

Poblogaeth

4.110 Yn ôl ffigurau Cyfrifiad 2021, rhwng y ddau gyfrifiad diwethaf (a gynhaliwyd yn 2011 a 2021), gostyngodd poblogaeth Ynys Môn 1.3%, o ychydig o dan 69,800 yn 2011 i tua 68,900 yn 2021.103

4.111 Mae hyn yn golygu bod Ynys Môn yn un o saith ardal awdurdod lleol yng Nghymru i weld ei phoblogaeth yn gostwng. Cynyddodd poblogaeth Cymru 1.4%, o 3,063,000 i 3,107,000.104

Amddifadedd

4.112 Mae Cymru wedi'i rhannu'n 1,909 o Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is (ACEHI), pob un ag oddeutu 1,600 o bobl. Mae Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru (MALlC) yn rhestru'r ACEHI hyn yn ôl eu lefelau amddifadedd cymharol ar draws wyth math o amddifadedd, ac mae'r rhain yn cael eu cyfuno i gynhyrchu mynegai cyffredinol. Y mynegai ar gyfer yr ACEHI mwyaf difreintiedig yw 1, ac 1,909 ar gyfer y lleiaf difreintiedig. Mae gan un ardal fynegai amddifadedd uwch nag un arall os yw cyfran y bobl sy'n byw yno sy'n cael eu hystyried yn ddifreintiedig yn uwch.

4.113 Mae 39% o Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is Ynys Môn ymysg y 50% mwyaf difreintiedig yng Nghymru.105 Dyma'r chweched ganran isaf o holl awdurdodau lleol Cymru. Dangosir dosbarthiad gofodol amddifadedd ar draws yr ynys yn Ffigur 4.10.

Troseddu a diogelwch cymunedol

4.114 O ran y maes diogelwch cymunedol, mae data Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru yn dangos bod 41% o'r Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is yn Ynys Môn ymysg y 50% mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Dyma'r degfed isaf o'r 22 ardal awdurdod lleol yng Nghymru.106

4.115 Ddiwedd 2023, roedd 4,061 o droseddau wedi'u cofnodi ar Ynys Môn. Dyma'r pedwerydd cyfrif isaf o'r 22 ardal awdurdod lleol yng Nghymru. Y drosedd uchaf a gofnodwyd oedd dwyn, sef 38% o'r holl droseddau a gyflawnwyd ar Ynys Môn107.

Addysg

4.116 O ran y maes addysg, mae data Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru yn dangos bod 48% o'r Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is yn Ynys Môn ymysg y 50% mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Dyma'r nawfed isaf o'r 22 ardal awdurdod lleol yng Nghymru.108

4.117 Ar ddiwedd 2023, roedd 90.4% o boblogaeth Ynys Môn wedi cymhwyso i lefel 2 neu uwch (sy'n cyfateb i ennill graddau TGAU 9, 8, 7, 6, 5, neu 4 gradd A*, A, B neu C yn flaenorol). Mae hyn yn uwch na chyfartaledd Cymru o 87.4%. Dim ond 3.2% o boblogaeth Ynys Môn oedd heb unrhyw gymwysterau. Mae hyn yn is na chyfartaledd Cymru (7.9%).109

Iechyd a Lles

4.118 Mae data o Gyfrifiad 2021 yn dangos bod 81.9% o boblogaeth Ynys Môn yn dweud eu bod mewn iechyd da iawn, neu mewn iechyd da. Mae hyn ychydig yn uwch nag ar draws Cymru lle dywedodd 79.1% o bobl eu bod mewn iechyd da iawn neu dda. Roedd cyfran y bobl ar Ynys Môn a ddywedodd eu bod mewn iechyd gwael neu wael iawn yn 3.9% a 1.1% yn y drefn honno. Mae'r ffigurau hyn yn is na'r ffigurau cenedlaethol ar gyfer Cymru, sef 5.1% ac 1.6%, yn y drefn honno.110

4.119 O ran y maes iechyd, mae data Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru yn dangos bod tua 27% o'r Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is yn Ynys Môn ymysg y 50% mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Dyma'r pumed ganran isaf o holl awdurdodau lleol Cymru.

Disgwyliad Oes

4.120 Roedd disgwyliad oes adeg geni ar gyfer y cyfnod 2018-2020 ar Ynys Môn yn 79.3 oed ar gyfer dynion ac 82.9 oed ar gyfer menywod, sy'n uwch na'r ffigurau cenedlaethol o 78.3 oed ac 82.1 oed ar gyfer Cymru yn y drefn honno. Rhwng 2017 a 2019, bu gostyngiad bach mewn disgwyliad oes ar gyfer dynion a menywod ar Ynys Môn ac yn ehangach yng Nghymru.111

4.121 Ar Ynys Môn ar gyfer y cyfnod 2018-2020, mae bwlch mewn disgwyliad oes iach adeg geni (gan gymharu'r pumed lleiaf i'r mwyaf difreintiedig) o 7.8 mlynedd ar gyfer dynion a

7.4 mlynedd ar gyfer menywod. Mae'r bwlch ar y lefel genedlaethol ar gyfer dynion a menywod yn fwy na'r hyn a nodwyd ar gyfer Ynys Môn, sef 13.3 blynedd ac 16.9 blynedd, yn y drefn honno. Mae disgwyliad oes iach ar gyfer y cyfnod 2018-2020 yn uwch ar Ynys Môn na'r lefel genedlaethol ar gyfer dynion (64.2 blynedd, o'i gymharu â 61.5 blynedd yn genedlaethol) a menywod (63.6 blynedd, o'i gymharu â 62.4 blynedd yn genedlaethol).112

Gordewdra

4.122 Mae bod dros bwysau neu'n ordew yn arwain at nifer o risgiau iechyd, gan gynnwys mwy o debygolrwydd o ddiabetes math 2, canser, clefyd y galon a chlefyd yr afu, strôc a chyflyrau iechyd meddwl cysylltiedig. Amcangyfrifir bod y broblem iechyd hon yn golygu cost o £5.1 biliwn o leiaf i'r GIG a degau o biliynau i gymdeithas ehangach y DU bob blwyddyn.113

4.123 Yn 2021-2023, adroddwyd bod 28% o oedolion ar Ynys Môn yn ordew, a 58% dros bwysau neu'n ordew. Mewn cymhariaeth, cyfartaledd cenedlaethol gordewdra yng Nghymru yw 25% a 62% yn y drefn honno. Hefyd, canfuwyd mai dim ond 16% o oedolion ar Ynys Môn a gyflawnodd eu targed 5 y dydd o ffrwythau a llysiau, o'i gymharu â 29% ledled Cymru. Ar ben hynny, dywedodd 47% o oedolion ar Ynys Môn nad oeddent wedi gwneud unrhyw weithgarwch corfforol nac ymarfer corff yn ystod yr wythnos flaenorol. Mae hyn yn cymharu â chyfartaledd cenedlaethol Cymru o 31%.114

Canfyddiad o lesiant

4.124 Dywedodd trigolion Ynys Môn fod ganddynt lefelau ychydig yn uwch o foddhad â bywyd (7.5 allan o 10) na'r cyfartaledd ar gyfer Cymru (7.4) yn ystod cyfnod 2022/23. Roedd y ffigurau cyfartalog a gofnodwyd ar gyfer 'teimlo bod y pethau a wneir mewn bywyd yn werth chweil' ar Ynys Môn yn 7.9 allan o 10, ac roedd 'hapusrwydd' yn 7.3 allan o 10. Mae'r ffigur ychydig yn uwch ar gyfer 'teimlo bod y pethau sy'n cael eu gwneud mewn bywyd yn werth chweil' na'r cyfartaledd ar gyfer Cymru, sef 7.7, a'r cyfartaledd ar gyfer 'hapusrwydd', sef 7.3. Cofnodwyd bod lefelau pryder ar gyfartaledd ar gyfer Ynys Môn yn 3.5, sy'n uwch na'r cyfartaledd ar gyfer Cymru, sef 3.3.115

4.125 Yn 2022-23, roedd yr Arolwg Cenedlaethol yn cynnwys cwestiynau i asesu llesiant meddyliol pobl. Roedd y rhain yn 14 datganiad wedi'u cynllunio i fesur llesiant meddyliol o'r enw graddfa Llesiant Meddyliol Warwick- Caeredin. Mae'r sgoriau'n amrywio o 14 i 70, gyda sgôr uwch yn cynrychioli gwell llesiant meddyliol.116

4.126 Y sgôr lles meddyliol cyfartalog yng Nghymru oedd 48.2. Canfuwyd bod llesiant meddyliol gwell yn gysylltiedig â phob un o'r ffactorau canlynol:

• Bod yn hŷn
• Peidio â bod mewn amddifadedd materol
• Bod yn grefyddol
• Iechyd cyffredinol gwell
• Dim salwch na chyflwr iechyd tymor hir
• Bod yn siaradwr Cymraeg
• Cymryd rhan mewn chwaraeon 3 gwaith yr wythnos neu fwy

Cymunedau a thai

4.127 Mae Ynys Môn yn ardal wledig yn bennaf, a nodweddir gan gymysgedd o drefi bach, pentrefi a chymunedau gwledig gwasgaredig. Mae patrwm anheddiad yr ynys yn cael ei siapio gan ei daearyddiaeth arfordirol a mewndirol, gyda chanolfannau poblogaeth ac economaidd allweddol yn cynnwys Caergybi, Llangefni ac Amlwch (Canolfannau Gwasanaethau Trefol), Biwmares, Porthaethwy, Benllech a Gaerwen (Canolfannau Gwasanaethau Lleol).

4.128 Cofnododd Cyfrifiad 2021 36,217 o anheddau ar Ynys Môn, sef cynnydd o 2.9% ers Cyfrifiad 2011 (35,200)117. O'r rhain, roedd 68.4% mewn perchnogaeth (naill ai'n gyfan gwbl neu gyda morgais) roedd 15.6% yn eiddo rhent cymdeithasol ac roedd 15.9% arall yn eiddo rhent preifat neu'n ddi-rent.

4.129 Yn ôl y Gofrestrfa Tir, gostyngodd prisiau tai 2.2% rhwng mis Tachwedd 2023 (£245,440) a mis Tachwedd 2024 (£240,082) ar Ynys Môn.118 Er mwyn cymharu, cynyddodd prisiau tai yng Nghymru i gyfartaledd o £204,197, sy'n gynnydd o 1.0% dros y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Rhagfyr 2024119. Ym mis Tachwedd 2024, roedd prisiau tai cyfartalog ar Ynys Môn ymysg y deg awdurdod lleol drutaf yng Nghymru, yn y chweched safle. Y pump uchaf yw Sir Fynwy (£346,479), Bro Morgannwg (£292,490), Caerdydd (£272,692), Ceredigion (£242,025) a Phowys (241,821).

4.130 Gosododd y CDLl ar y Cyd darged o ddarparu 7,184 o unedau tai newydd dros gyfnod y Cynllun. Fodd bynnag, mae cymharu nifer y tai a gwblhawyd yn erbyn y targed hwn yn y blynyddoedd cyn yr adroddiad monitro diweddaraf120 yn dangos bod nifer y cartrefi newydd a adeiladwyd wedi gostwng yn is na'r lefel ddisgwyliedig. Dangosir hyn isod yn Nhabl 4.5.

Tabl 4.5: Nifer yr unedau a ddarparwyd yn ardal y Cynllun Datblygu Lleol ar y Cyd o'i gymharu â'r nifer gwirioneddol

4.131 Roedd yr Asesiad o'r Farchnad Dai Leol (LHMA) diweddaraf a gynhaliwyd yn 2025121 yn nodi diffyg o 398 o unedau fforddiadwy y flwyddyn. Mae'r Asesiad o'r Farchnad Dai Leol yn nodi angen gros blynyddol net o 167 o unedau tai fforddiadwy dros y pum mlynedd gyntaf hyd at 2028, ar ôl ystyried cyflenwad a throsiant arfaethedig y stoc dai bresennol. Mae hyn yn cynnwys 73 o unedau rhent cymdeithasol, 31 o unedau rhent canolradd, a 63 o unedau perchentyaeth cost isel. Mae angen net am dai fforddiadwy o bob maint, er bod y galw mwyaf am unedau rhent cymdeithasol un ystafell wely, sy'n gofyn am 65 y flwyddyn.

4.132 Mae cynlluniau i gynyddu stoc dai'r Cyngor o 4,000 i dros 5,000 o gartrefi wedi'u cynnwys yng Nghynllun Busnes y Cyfrif Refeniw Tai 2023-2053, a gymeradwywyd gan aelodau Gweithredol ddechrau 2023122.

4.133 Bydd Gwasanaethau Tai Ynys Môn yn adeiladu 45 o dai Cyngor newydd bob blwyddyn am y 30 mlynedd nesaf i helpu i ateb y galw sylweddol am dai cymdeithasol. Mae un o'r prosiectau mwyaf yn cynnwys ailddatblygu hen safle Ysgol Thomas Ellis yng Nghaergybi i gynnwys cyfanswm o 45 o gartrefi cymdeithasol newydd. Mae prosiectau tai eraill gan y Cyngor ar y gweill ar gyfer Amlwch (40 o gartrefi) a Niwbwrch (14 o gartrefi) yn ogystal â nifer o brosiectau pwysig eraill ar draws yr ynys123.

4.134 Yn 2023, 2.20 oedd maint cyfartalog aelwyd ar Ynys Môn, sy'n cyfateb yn fras i Gymru gyfan (2.26)124. Mae maint aelwydydd Ynys Môn wedi gostwng o un flwyddyn i'r llall dros y degawd diwethaf, lle'r oedd y maint cyfartalog yn 2012 yn 2.25.

4.135 Yn 2021, roedd 47.4% o aelwydydd ar Ynys Môn yn dai ar wahân (tŷ cyfan neu fyngalo), roedd 22.9% yn dai pâr, 22.1% yn dai teras, 7.0% yn fflatiau, fflatiau deulawr neu randai a 0.6% yn garafanau neu strwythurau symudol neu dros dro eraill.

4.136 Yn unol â Chyfrifiad 2021, nododd 0.1% o bobl ar Ynys Môn eu bod yn Sipsiwn neu'n Deithwyr Gwyddelig (WGoIT) o ran ethnigrwydd125. Mae hyn yn cyfateb i oddeutu 69 o bobl. Mae Asesiad Llety Sipsiwn a Theithwyr (GTAA) 2022126 yn nodi bod y rhan fwyaf o'r boblogaeth Sipsiwn a Theithwyr yn 2011 yn byw mewn llety brics a morter.

4.137 Mae'r data diweddaraf ar garafanau yn y sir (Ionawr 2021) yn adrodd cyfanswm o un garafán ar safle heb ei awdurdodi ar Ynys Môn. Mae un garafán a oddefir ar dir cyhoeddus ar Ynys Môn. Mae'r GTAA yn asesu ymhellach yr angen am leiniau preswyl yn y dyfodol ar gyfer llety. Ar gyfer Ynys Môn, mae'r asesiad yn nodi y bydd angen 11 llain erbyn 2036, sy'n golygu mai dim ond dwy lain arall fydd eu hangen rhwng 2025 a 2036.

Yr Iaith Gymraeg

4.138 Yn 1921, roedd ychydig llai na miliwn o bobl tair oed neu hŷn yn gallu siarad Cymraeg yng Nghymru (922,100 o bobl). Gostyngodd hyn dros y ganrif ddiwethaf, gan gyrraedd ei lefel isel o tua 503,500 yn 1981. Cynyddodd nifer y bobl sy'n gallu siarad Cymraeg rhwng 1981 a 2001 ond mae wedi gostwng ers hynny127.

4.139 Adeg Cyfrifiad 2021, adroddwyd bod tua 538,300 o breswylwyr arferol tair oed neu hŷn yng Nghymru yn gallu siarad Cymraeg. Mae hyn tua 17.8% o boblogaeth Cymru, y gyfran isaf a gofnodwyd erioed mewn cyfrifiad. Mae hyn yn ostyngiad o tua 23,700 o bobl ers Cyfrifiad 2011, neu'n ostyngiad o 1.2 pwynt canran. Mae'r canrannau uchaf o bobl tair oed neu hŷn sy'n gallu siarad Cymraeg yng ngogledd orllewin Cymru (Gwynedd ac Ynys Môn).128

4.140 Adeg Cyfrifiad 2021, roedd 58.1% o boblogaeth Ynys Môn yn gallu siarad, darllen neu ysgrifennu Cymraeg ac roedd 11.1% yn gallu deall Cymraeg llafar yn unig. Nid oedd gan 30.7% o bobl unrhyw sgiliau Cymraeg. Mae nifer y bobl sy'n gallu siarad, darllen neu ysgrifennu Cymraeg wedi gostwng 0.7% rhwng 2011 a 2021.

4.141 Mae Cynllun Strategol y Gymraeg mewn Addysg Ynys Môn 2022 – 2032 (CSGA)129 yn nodi'r dull gweithredu ar gyfer gwella'r defnydd o'r Gymraeg a mynediad ati. Mae hyn yn cynnwys cynyddu'r defnydd o'r Gymraeg ymysg plant ysgol, trosglwyddo sgiliau Cymraeg o un cam addysg statudol i'r llall, creu mwy o gyfleoedd i ddysgwyr ddefnyddio'r Gymraeg a chynyddu nifer y staff addysgu sy'n gallu addysgu Cymraeg, ymysg amcanion eraill.

4.142 Mae Ffigur4.11yn mapio cyfran y siaradwyr Cymraeg ar draws Ynys Môn.

Addysg

4.143 Mae gan yr awdurdod un o'r poblogaethau ysgolion lleiaf, sy'n llai na 10,000 o fyfyrwyr. Mae gan Gyngor Sir Ynys Môn gyfrifoldeb am 49 o ysgolion. Mae 43 o ysgolion cynradd gyda 129 o ddisgyblion ar gyfartaledd, yn amrywio o Ysgol Gymuned Garreglefn gydag ychydig dros 20 o ddisgyblion, i Ysgol Cybi yng Nghaergybi gyda dros 425 o ddisgyblion. Mae pum ysgol uwchradd a phob un â chweched dosbarth.130

4.144 Mae bron pob un o ysgolion cynradd Ynys Môn yn rhai cyfrwng Cymraeg – mae un yn ddwyieithog ac un yn gyfrwng Saesneg. Mae pedair o'r ysgolion uwchradd yn ddwyieithog ac un trwy gyfrwng y Saesneg.

Gwybodaeth Sylfaenol Economaidd

Economi a chyflogaeth

4.145 Yn 2019, y prif sector cyflogaeth ar gyfer trigolion Ynys Môn oedd 'Cyfanwerthu, adwerthu, trafnidiaeth, gwestai a bwyd' (9,200 o bobl), ac yna 'Gweinyddiaeth gyhoeddus, amddiffyn, addysg ac iechyd' (6,300 o bobl) a chynhyrchu (3,000).131

4.146 Mae twristiaeth a hamdden yn hanfodol i economi Ynys Môn, gyda'r ynys yn denu 1.71 miliwn o ymwelwyr bob blwyddyn, gan gynhyrchu £304 miliwn y flwyddyn132. Mae'r sector twristiaeth yn cyflogi oddeutu 20% o boblogaeth yr ynys – y gyfran uchaf o holl awdurdodau lleol Cymru. Mae hyn yn tynnu sylw at rôl y sector fel elfen hanfodol o economi Ynys Môn133.

4.147 Mae'r twf yn y sector twristiaeth ar Ynys Môn yn llawer uwch na gweddill Cymru gyda chynnydd o 64% mewn refeniw rhwng 2006 a 2017, sy'n cynrychioli twf o 7% (4% yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol). Er bod Ynys Môn yn denu twristiaid o Ogledd Orllewin Lloegr yn bennaf, mae Caergybi hefyd wedi dod yn gyrchfan o ddewis i weithredwyr llongau mordeithio. Ymwelodd 43 o longau mordeithio yn 2018 gydag oddeutu 32,700 o deithwyr o bosibl yn dod i'r lan. Gyda gwariant cyfartalog o rhwng £80 a £100 y pen, mae teithwyr yn cyfrannu'n sylweddol at economi'r ynys134.

4.148 Yn 2021, roedd 31.0% o boblogaeth Ynys Môn yn gweithio llai na 10km o gartref ac roedd 30.5% yn gweithio dros 10km o gartref ac roedd 15.9% yn gweithio'n bennaf mewn gosodiad ar y môr, ddim mewn lle sefydlog, neu y tu allan i'r DU. Roedd 22.5% o drigolion Ynys Môn yn gweithio gartref yn bennaf135 – mae'r ganran hon yn debygol o fod wedi cynyddu'n sylweddol o ganlyniad i bandemig y Coronafeirws ac nid yw'n hysbys a fydd cyfran y gweithwyr sy'n gweithio gartref wedi aros mor uchel ag yr oedd yn 2021.

4.149 Yr enillion wythnosol gros cyfartalog ar Ynys Môn yn 2024 oedd £704.90. Mae hyn yn uwch na chyfartaledd Cymru (£674.50).136

4.150 Yn y flwyddyn a ddaeth i ben ar 30 Medi 2024, roedd 17.7% o drigolion Ynys Môn yn cael eu hystyried yn economaidd anweithgar. Mae hyn yn is na chyfartaledd Cymru (20.8%) ac yn cyd-fynd â chyfartaledd y DU (17.7%)137.

4.151 Mae'r Adolygiad o Dir Cyflogaeth (2012) yn arwain at y gofyniad i ddiogelu 642.9 ha o dir cyflogaeth presennol yn ardal y Cynllun (gan gynnwys Gwynedd) ac i ddyrannu 55.1 ha o safleoedd newydd yn ardal y Cynllun, ynghyd â 144.1 ha ychwanegol wrth gefn ar yr ynys138.

Seilwaith trafnidiaeth

4.152 Mae daearyddiaeth Ynys Môn yn dylanwadu ar ei rhwydwaith trafnidiaeth, gyda llwybrau allweddol yn deillio o aneddiadau mawr ac yn cysylltu â'r tir mawr ar hyd yr A55, prif lwybr strategol yr ynys. Mae'r A55, a elwir hefyd yn Wibffordd Gogledd Cymru, yn darparu cysylltiad hanfodol â Gogledd Cymru, yr M56 a rhwydwaith ffyrdd ehangach y DU, gan gefnogi teithio lleol a symud nwyddau. Mae Pont Britannia, sy'n cynnal ffordd yr A55 a rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru ar draws Afon Menai, yn cau yn aml, ac mae cyfyngiadau traffig a chyfyngiadau cyflymder yn rheolaidd arni, oherwydd tywydd eithafol. Mae hyn yn effeithio ar draffig lleol a thraffig sy'n teithio i/o Borthladd Caergybi. Fodd bynnag, mae cynlluniau i adeiladu trydedd groesfan i'r dwyrain o Bont Britannia, gyda'r bwriad o ddechrau adeiladu yn 2027.139

4.153 Mae ffyrdd allweddol eraill, fel yr A5025 a'r A4080, yn cysylltu cymunedau gwledig ond maent yn aml yn cael eu cyfyngu gan eu natur wledig, eu capasiti cyfyngedig a'u tagfeydd tymhorol, yn enwedig mewn ardaloedd twristiaeth poblogaidd. Er bod cysylltedd allanol yn gryf, gall cysylltiadau trafnidiaeth mewnol fod yn fwy heriol, gyda rhai llwybrau'n pasio drwy ganol pentrefi cul ac ardaloedd arfordirol sy'n llai addas ar gyfer traffig trwm.

4.154 Mae trafnidiaeth gyhoeddus ar Ynys Môn yn cael ei darparu'n bennaf gan wasanaethau bysiau a threnau, gan hwyluso cysylltedd ar yr ynys ac i'r tir mawr. Mae'r rhwydwaith bysiau'n gwasanaethu aneddiadau allweddol, gan gynnwys Caergybi, Llangefni, Amlwch a Biwmares, gyda llwybrau'n ymestyn i gymunedau gwledig llai. Fodd bynnag, gall gwasanaethau fod yn anaml mewn ardaloedd mwy anghysbell, gan gyfyngu ar hygyrchedd i'r rheini heb drafnidiaeth breifat. Mae'r brif reilffordd sy'n gwasanaethu Ynys Môn yn croesi'r Fenai ar Bont Britannia a ail-fodelwyd, cyn cyrraedd yr orsaf gyntaf yn Llanfairpwll. Ar ôl yr orsaf hon, mae'r llwybr yn drawiadol gan ei fod yn osgoi'r trefi a'r pentrefi mwy, gan ddilyn llwybr sy'n crymanu ar hyd ochr orllewinol yr ynys cyn dod i ben yng Nghaergybi. Deilliodd y llwybr hwn o'r angen i greu cyswllt cyflym rhwng Llundain a Dulyn, ac felly roedd y refeniw posibl gan deithwyr lleol yn ystyriaeth eilaidd. Ar wahân i Gaergybi a Llanfairpwll, mae pob gorsaf ar Ynys Môn yn rhai ble mae trenau yn stopio ar gais yn unig140. Er bod cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus yn hanfodol i drigolion ac ymwelwyr, mae heriau'n parhau o ran amlder gwasanaethau, darpariaeth wledig, ac integreiddio rhwng rhwydweithiau bysiau a threnau, yn enwedig i'r rheini sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer cymudo dyddiol a gwasanaethau hanfodol.

Llif traffig, patrymau teithio i'r gwaith/cymudo

4.155 Adeg Cyfrifiad 2021, cofnodwyd bod 26,002 o bobl yn gweithio ar Ynys Môn. O'r rhain, roedd 11,007 naill ai'n gweithio gartref neu heb fan gwaith sefydlog, ac roedd 11,723 yn cymudo ar Ynys Môn ei hun.141

4.156 Mae mewnlif ac all-lif nodedig o weithwyr rhwng Ynys Môn a thir mawr Gogledd Cymru. Daeth y symudiad mwyaf i mewn o Wynedd (2,341 o bobl), yna Conwy (349 o bobl) a Sir Ddinbych (60 o bobl). Ar y llaw arall, roedd cymudo allan o Ynys Môn yn sylweddol uwch, gyda 4,595 o drigolion yn teithio i'r gwaith yng Ngwynedd, yna 562 i Gonwy a 127 i Sir Ddinbych.

4.157 Mae patrymau cymudo yn dangos mai Llangefni oedd â'r boblogaeth diwrnod gwaith fwyaf o 2,940 o bobl yn cymudo i mewn o ardaloedd eraill. Ar ben hynny, teithiodd 805 o bobl o fewn Llangefni i weithio, ac roedd 974 o bobl naill ai'n gweithio gartref neu heb weithle sefydlog. Daeth y llifoedd mwyaf i mewn i Langefni o Niwbwrch (355 o bobl), Caergybi (316 o bobl), ac Amlwch a Llannerch-y-medd (309 o bobl). I'r gwrthwyneb, roedd y llif mwyaf am allan o Langefni i Dde Bangor (222 o bobl), Niwbwrch (161 o bobl) a Bodedern a Rhosneigr (88 o bobl).

4.158 Yn ôl Cyfrifiad 2021, y prif ddull a ddefnyddir i deithio i'r gwaith ar Ynys Môn yw drwy yrru car neu fan, sy'n cyfrif am 61.3% o'r boblogaeth sy'n gweithio. Mae 4.6% ychwanegol yn teithio fel teithiwr mewn car neu fan. Yr ail ddull mwyaf cyffredin o deithio (heb gynnwys y 22.5% o'r rheini sy'n gweithio gartref) yw ar droed, sy'n cyfrif am 6.8% o'r boblogaeth sy'n gweithio. Dim ond 1.6% sy'n teithio i'r gwaith drwy ddefnyddio bws, bws mini neu fws moethus ac mae 0.4% yn teithio i'r gwaith gan ddefnyddio'r trên.142

Anawsterau a gafwyd

4.159 Un o ofynion Rheoliadau AAS yw bod ystyriaeth yn cael ei rhoi i unrhyw gyfyngiadau data neu anawsterau eraill a wynebir yn ystod proses AC. Mae'r anawsterau a'r cyfyngiadau a gododd wrth baratoi Adroddiad Cwmpasu ISA wedi'u hamlinellu isod:

• Mae gan Ynys Môn gyfran uchel o ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr, ond mae'r data ar eu hunion effaith ar y tai sydd ar gael a'u fforddiadwyedd yn aml yn anghyflawn ac yn anhygyrch. Gall presenoldeb ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr hefyd ystumio ystadegau ar argaeledd tai a data economaidd.
• Er bod data ar seilwaith trafnidiaeth cyffredinol (e.e. ffyrdd a rheilffyrdd) ar gael, mae ystadegau manwl am ddefnydd teithwyr (e.e. ar gyfer gwasanaethau bysiau gwledig) yn gyfyngedig. Mae yna ddiffyg ymchwil wedi'i chomisiynu hefyd i ystadegau teithio a thrafnidiaeth lleol. Er enghraifft, mae'r Cynllun Trafnidiaeth mwyaf perthnasol yn rhanbarthol ac yn berthnasol i Ogledd Cymru gyfan yn hytrach nag Ynys Môn.143
• Dibyniaeth ar ffynonellau data sydd wedi dyddio, gan gynnwys Yr Adolygiad o Dir Cyflogaeth (2012) ac Adroddiadau Monitro Blynyddol, nad ydynt o bosibl yn adlewyrchu tueddiadau economaidd a datblygu cyfredol.